هلیوم یک سرمایه ملی است که از آن استفاده نمی‌کنیم.
هلیوم در سال ۱۸۶۸ توسط فرانسوی‌ها کشف و در سال ۱۸۹۵ مخازن زیرزمینی آن توسط سوئدی‌ها شناسایی و سرانجام در سال ۱۹۰۳ منابع بزرگ این گاز در جهان مورد بهره برداری قرار گرفت و در سال ۱۹۲۱ اولین کشتی هوایی با گاز هلیوم به پرواز درآمد.
از سال ۱۹۳۰ تا سال ۱۹۴۹ توانستند خلوص گاز هلیوم را از %۳/۹۸ به %۹۵/۹۹ برسانند.
برای سال ها آمریکا تأمین کننده %۹۰ هلیوم دنیا بود و %۱۰ باقیمانده را کانادا، هلند و روسیه تأمین می کردند. این گاز با وجودیکه %۲۴ از جرم گیتی را تشکیل داده است اما این گاز بسیار کمیاب است. کشورهای زیادی نیستند که دارای هلیوم هستند. در سال ۱۹۹۰ الجزیره نیز جزو تأمین‌کنندگان هلیوم شد. جالب است بدانید مصرف این گاز در آمریکا در سال ۲۰۰۰ برابر ۱۵ میلیون کیلوگرم بوده و در سال ۲۰۰۸ برآورد شد که برداشت هلیوم برابر ۱۶۹ میلیون مترمکعب بوده است. پیش بینی می‌شود ذخایر مشترک هلیوم ایران با قطر حدود %۲۵ تا %۴۰ ذخایر هلیوم دنیا باشد.
در سال ۲۰۱۱ تخمین زده شده که ذخایر هلیوم کره زمین ۴۰ میلیارد مترمکعب می‌باشد.
این گاز خواص بی‌نظیری دارد، در فشار معمولی در دمای صفر مطلق مایع است و نقطه جوش آن ۲۶۹- درجه سانتی‌گراد است. یکی از اولین کاربردهای این گاز استفاده از خاصیت سبکی آن و بالا برنده بودن آن است. کاربردهای دیگر آن برای جوشکاری می باشد و از سال ۱۹۵۰ نیز از آن برای خنک کردن استفاده نمودند.
در سال ۱۳۰۶ (۱۹۰۸ میلادی) میادین نفتی مسجد سلیمان کشف شد، همزمان با شروع گسترده از گاز هلیوم در جهان. حدود ۱۲۰سال از شروع استفاده از هلیوم در جهان می‌گذرد ولی هنوز امکان استحصال آن در ایران وجود ندارد.
این گاز کاربردهای بسیار مهمی در دستگاه‌هایی مثل MRI بیمارستان‌ها و آنالایزرهای صنایع نفت و گاز و پتروشیمی و نشت‌یابی و … دارد و با توجه به عدم امکان تولید داخل این گاز وارد می‌شود.
سالانه مقادیر زیادی هلیوم جهت تامین نیاز داخل، وارد کشور می‌شود این گاز بیشتر از کشور امارات، قطر، ترکیه و چین وارد کشور می‌شود.
شاید برای شما جالب باشد بدانید که قیمت هر سیلندر پر ۵۰ لیتری با خلوص ۹۹۹/۹۹ برابر ۱۳ میلیون تومان می‌باشد.
گاز هلیوم بیشتر به عنوان محصول جانبی در زمان استخراج گاز طبیعی می‌باشد. در مخازن گاز پارس جنوبی هنگام خروج گاز طبیعی، مقداری از این گاز نیز خارج می‌شود که باید آن را از گاز طبیعی که بیشتر آنرا متان تشکیل داده جدا کرد.
روش متداول، مایع کردن و فیلتراسیون آن است. پروسه فوق در دماهای بسیار پایین اتفاق می‌افتد محدوده دمای ۱۵۰- درجه سیلسیوس تا صفر مطلق را محدوده دمای فوق سرد، کرایوژنیک یا زم‌زاییک می‌گویند.
متاسفانه در علم کرایوژنیک کشور ما پیشرفت چشمگیری نداشته و صنایع کرایوژنیک، بسیار قدیمی می‌باشد و در عمل در ایران متخصص‌های زیادی در این حوزه وجود ندارد. به این علت است که در موضوع LNG نیز ایران پیشرفت خوبی نداشته.
در خصوص هلیوم و اهمیت آن در نظر داشته باشید که در دنیا با هلیوم به عنوان یک کالای استراتژیک برخورد می‌شود چون تنها تصور کنید اگر هلیوم مایعی وجود نداشته باشد تا MRIها را خنک کند چه فاجعه ای رخ می دهد.
از طرف دیگر مخازن هلیوم آمریکا که یکی از بزرگترین مخازن را داشته، در حال اتمام است و پیش بینی می‌شود این مخازن ظرف ۲۰سال آینده بسیار کاهش یابد.
قطر طی ۳ سال گذشته ۴ کارخانه تولید هلیوم راه اندازی کرده و به سرعت در حال تولید هلیوم می‌باشد. قابل ذکر است مخازن ایران با قطر مشترک است و قطر با تمام توان در حال برداشت ثروت می‌باشد ولی ما جایی هستیم که هنوز خیلی از مسئولین ما حتی نمی‌دانند که ایران هلیوم دارد و از آن بیشتر اینکه اصلاً نمی‌دانند این گاز چیست و چه ماده معدنی ارزشمندیست.
تاکنون تحقیق و بررسی‌های مختلفی در این خصوص صورت گرفته، دانشگاه امیرکبیر، دانشگاه شریف، وزارت دفاع و … و از طرف دیگر دولت‌های ایران تلاش کردند که این پروژه را با توتال و یا با چین به سرانجام برسانند که با شروع تحریم‌های ترامپ تمام قراردادها یک طرفه باطل شد.
در حال حاضر صنایع فعال در حوزه کرایوژنیک اکثراً از بخش خصوصی می‌باشند. لذا می‌توان از این پتانسیل استفاده نمود و پروژه‌ای ملی جهت تولید هلیوم و توسعه LNG تعریف نمود و در کنار آنها تمام اساتید و دانشمندان و کارشناسان دانشگاه که در این حوزه فعالیت دارند قرار گیرند تا دو بال علم و تجربه در کنار هم قرار گیرند. علاوه بر اینها حضور وزارت نفت در پروژه ظاهراً الزامیست. لذا می‌توان کنسرسیومی متشکل از کنشگران حوزه گازهای فشرده، دانشمندان، دولت (با درصد مشارکت کم) تشکیل داد.
در این کنسرسیوم، تیم فنی متشکل از اساتید و دانشمندان این حوزه مسئول تهیه راه‌هایی جهت جداسازی هلیوم خالص سازی و مایع سازی گاز طبیعی خواهد بود و تیم دیگری متشکل از کنشگران حوزه گاز صنعتی مسئول تهیه ملزومات لازم و پیشبرد قرارداد با دولت و مذاکرات خارجی جهت تهیه ملزومات خارجی است و طرف سوم قرارداد یعنی دولت موظف به در اختیار قراردادن چاه گاز آزمایشی و امکانات گسترده آزمایشگاهی در صنعت نفت و گاز خواهد بود.
کل پروژه می‌تواند به صورت یک شرکت سهامی عام باشد که سهامداران آن سه طرف بالا و مردم باشند.
موضوع هلیوم از بحث خام فروشی نیز گذشته عملاً در حال حاضر هلیوم‌های مخازن ایران به هوا می‌روند.
این سرمایه ملی است که به هوا می‌رود.
مهراد عباد
